2. Ukształtowanie powierzchni terenu.

Ukształtowanie powierzchni ziemi województwa jest bardzo różnorodne, co wynika z budowy geologicznej i przebiegu głównych struktur tektonicznych. 

Wyżyna Kielecka jest trzeciorzędowym wypiętrzeniem tektonicznym, w którym odsłaniają się na powierzchni paleozoiczne struktury fałdowe w otoczce skał mezozoicznych od dolnego triasu po kredę. Skały te pokryły starsze struktury, a następnie uległy niezbyt intensywnym deformacjom fałdowym na przełomie kredy i trzeciorzędu o nieco innym kierunku od fałdowań starszych. W starszym trzeciorzędzie pokrywa mezozoiczna w środkowej części wyżyny została usunięta przez denudację, co doprowadziło do odsłonięcia paleozoicznego podłoża. Różnice odporności serii skalnych spowodowały powstanie pasmowego układu wzniesień i obniżeń, charakterystycznego dla środkowej części Wyżyny Kieleckiej.

Należące do Wyżyny Kieleckiej Góry Świętokrzyskie są osią całego regionu. Obejmują paleozoiczne (kaledońskie i hercyńskie) struktury fałdowe, odsłonięte w całości lub w części spod pokrywy warstw młodszych. Przebieg pasm jest zgodny z biegiem warstw skalnych przeważnie w kierunku WNW-ESE w pasmach zbudowanych ze skał paleozoicznych i w kierunku NW-SE w pasmach zbudowanych ze skał mezozoicznych. Określenie “góry” wiąże się jednak bardziej ze strukturą geologiczną, mniej z krajobrazem, ponieważ ze względu na występujące wysokości względne i bezwzględne tylko część główną pasma Świętokrzyskiego (Łysogór) można zaliczyć do gór niskich. Tam też, w Paśmie Łysogórskim znajdują się najwyższe wzniesienia (Łysica 612 m n.p.m., Łysa Góra 595 m n.p.m.). Na grzbiecie i zboczach tego pasma występują peryglacyjne złomiska skalne, zwane gołoborzami powstałe w warunkach istniejącego na przedpolu lodowca. Pasma Gór Świętokrzyskich w północnej i wschodniej części (Łysogórskie, Klonowskie), zbudowane z twardych piaskowców, mają charakter długich rozczłonkowanych grzbietów o łagodnych stokach. Geologiczne przedłużenie Gór Świętokrzyskich w kierunku wschodnim stanowi Wyżyna Sandomierska w całości położona na obszarze województwa świętokrzyskiego. Jest to region wyżynny, stosunkowo płaski i pokryty grubą warstwą lessu. Rozcinają go lewobrzeżne dopływy Wisły: Opatówka i Koprzywianka oraz dopływy Kamiennej: Szewnianka i Świślina. W mało odpornych, poddatnych na erozję lessach powstały liczne wąwozy i parowy. Na północnym - wschodzie od Sandomierza w krajobrazie wyżyny, wyraźnie odsłaniają się na powierzchni Góry Pieprzowe zbudowane z łupków ilastych z wkładkami kwarcytów. Odmiennej budowy geologicznej są pasma i wzgórza w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich i w związku z tym mają odmienny charakter. Zbudowane z wapieni i dolomitów pasma te mają grzbiety krótkie, często rozdzielone na wyodrębnione wzgórza, niższe niż w części północnej. 

W obrębie Wyżyny Kieleckiej układ sieci rzecznej jest niedostosowany do odsłoniętych struktur tektonicznych. Pasma wzniesień przecinają antecedentne doliny dopływów Nidy, Kamiennej i Pilicy oraz bezpośrednich dopływów Wisły.

Mezoregiony otaczające Góry Świętokrzyskie charakteryzują znacznie niższe wzgórza i tylko niektóre z nich mają charakter wyciągniętych liniowo pasm jak Przedgórze Iłżeckie, czy należące już do Wyżyny Przedborskiej Pasmo Przedborsko-Małogoskie. Cały region Wyżyny Przedborskiej ma charakter przejściowy pomiędzy krajobrazami nizin i wyżyn, co wyraźnie zaznacza się w mezoregionie Wzgórz Opoczyńskich, a wysokości w niewielu miejscach przekraczają 300 m n.p.m. Odrębny charakter ma tylko Niecka Włoszczowska zbliżona strukturalnie do obszaru Niecki Nidziańskiej.

Niecka Nidziańska rozciąga się w południowej części województwa i stanowi synklinorium pomiędzy Wyżyną Krakowsko-Częstochowską na zachodzie, a Wyżyną Kielecką na północnym-wschodzie. Na północnym-zachodzie przechodzi w Nieckę Włoszczowską, a na południowym-wschodzie kończy się nad Niziną Nadwiślańską w Kotlinie Sandomierskiej. W części północno-wschodniej Niecki Nidziańskiej w widłach Nidy i Białej Nidy (Płaskowyż Jędrzejowski) występują wzniesienia zbudowane z lekko sfałdowanych warstw jury i kredy, stanowiące przedłużenie Pasma Przedborsko-Małogoskiego. Znajdujący się w obrębie Niecki Nidziańskiej mezoregion Dolina Nidy charakteryzuje się płaskim dnem podlegającym zalewom. Dno doliny od Brzegów poniżej połączenia Białej i Czarnej Nidy po ujście do Wisły obniża się od około 205 do 173 m, ze średnim spadkiem 0,33 %. Niecka Solecka, gdzie występują lekko sfałdowane osady morza mioceńskiego (wapienie litotamniowe i gipsy) ukształtowanie powierzchni ma zróżnicowane, wysokości względne wahają się w granicach 20 - 50 m, wysokości bezwględne osiągają od 170 - 250 m n.p.m. Garb Pińczowski jest wypiętrzeniem, utworzonym z margli kredowych, spod których miejscami odsłaniają się warstwy jurajskie, a maksymalnie jego wysokość dochodzi do 293 m n.p.m.. Obszar Niecki Połanieckiej stanowi zapadlisko pomiędzy Garbem Pińczowskim a Pogórzem Szydłowskim. Garb Wodzisławski jest płaską antykliną opoki kredowej, a najwyższą wysokość osiąga w części zachodniej (368 m n.p.m.).

Nizina Nadwiślańska jako część Kotliny Sandomierskiej obejmuje szeroką dolinę Wisły (8 - 12 km), której część zachodnia leży w obrębie województwa świętokrzyskiego. Wisła ma tu kręty bieg i obniża dno koryta do 138 m n.p.m. (spadek 0,3 %). Dolinę wypełniają czwartorzędowe osady rzeczne, głównie mady dochodzące do kilkunastu metrów miąższości. Pod nimi znajdują się osady morza trzeciorzędowego. Obok tarasu zalewowego dolinę wyróżnia taras piaszczysty i taras pokryty lessem. W mezoregionie Małopolski Przełom Wisły, którego obszar zachodni również leży w granicach województwa, dolina Wisły obniża się do 115 m n.p.m..