3. Budowa geologiczna i surowce.
Drugą jednostką zajmującą północną i środkową część województwa jest obrzeżenie permsko - mezozoiczne Gór Świętokrzyskich otaczające paleozoiczny masyw świętokrzyski z wyjątkiem części południowo wschodniej. Jednostkę tę budują osady paleozoiczne - permu górnego i mezozoiczne - triasu i jury wieku od 250 mln do 150 mln lat. Wykształcenie litologiczne osadów tej jednostki przedstawia się następująco: zlepieńce grubookruchowe znane jako zlepieńce zygmuntowskie, mułowce i piaskowce, wapienie i margle permu górnego - cechsztynu o miąższości do 300 m, piaskowce, zlepieńce, iły i mułowce triasu dolnego o miąższości do 150 m w części południowej a do 1000 m w części północnej, wapienie, dolomity i iłowce triasu środkowego o miąższości od 20 do 150 m, piaskowce i iłowce z wkładkami margli, wapieni triasu górnego o miąższości kilkudziesięciu metrów, piaskowce, mułowce, iłowce jury dolnej - liasu o miąższości do 500 m, iły z przewarstwieniami piaskowców i mułowców jury środkowej - doggeru o miąższości od 100 do 300 m, oraz wapienie płytowe, margliste, oolitowe z krzemieniami jury górnej - malmu o miąższości od 400 m w części północnej do 1000 m w części południowo zachodniej.
Z osadami permsko - mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich związane są liczne surowce mineralne. Najważniejsze z nich to :
- piaskowce budowlane, czerwone i różowe dolnotriasowe rejonu Tumlina, Łącznej, Suchedniowa oraz Radoszyc, białe piaskowce dolnojurajskie rejonu Końskich, Starachowic, Nietuliska, Kunowa, Opatowa i Ćmielowa,
- wapienie i margle dla przemysłu wapienniczego i cementowego oraz do produkcji kruszyw - głównie wapienie jurajskie pasma Przedborsko - Małogoskiego, wzgórz Sobkowsko - Korytnickich, rejonu Chmielnika oraz rejonu Ćmielowa - Ożarowa.
Główne
jednostki geologiczne na terenie województwa świętokrzyskiego
[900x1020 - 60kB]
Południową i południowo - zachodnią część województwa buduje Niecka Nidy (miechowska). Nieckę tę wypełniają osady węglanowe kredy górnej o wieku od ponad 100 do ok.70 mln lat. Wykształcone są głównie jako margle, opoki i wapienie o znacznej miąższości kilkuset metrów. Utwory te są silnie pofałdowane w części przylegającej do Gór Świętokrzyskich. Charakterystycznym elementem są tu płaskie garby - Garb Pińczowski, Garb Wodzisławski i płaskie obniżenia - Doliny Nidy, Niecki Soleckiej i Połanieckiej.
Osady kredowe nie mają większego znaczenia surowcowego chociaż w przeszłości były lokalnie eksploatowane na podmurówki i ściany budynków gospodarczych.
W północno-wschodniej części województwa występuje fragment odcinka lubelskiego synklinorium brzeżnego (Niecka Lubelska). Jednostkę tę budują również utwory kredowe wykształcone jako piaski glaukonitowe, margle oraz piaskowce z konkrecjami fosforytowymi kredy dolnej i wapienie oraz opoki z krzemieniami, wapienie glaukonitowe i margle z czertami kredy górnej o miąższości kilkuset metrów.
Z osadami tymi związane są złoża fosforytów w rejonie Chałupki - Tarłów eksploatowane w latach 1936 -1956 oraz złoża wapieni i opok w rejonie Tarłowa i Ożarowa wykorzystywane do celów lokalnych jako kamień łamany i budowlany oraz jako częściowy surowiec do produkcji cementu i klinkieru.
Południowo - wschodnia część województwa znajduje się w obrębie Zapadliska Przedkarpackiego wypełnionego osadami trzeciorzędu o dużej zmienności facjalnej, zalegającymi na zerodowanej powierzchni utworów prekambryjskich, paleozoicznych i mezozoicznych. Osady te powstały od 15 mln do 8 mln lat temu w okresie górnego miocenu. Najstarszymi utworami są iły, mułowce oraz piaski z pyłem węglowym o niewielkiej miąższości i niewielkim rozprzestrzenieniu. Następnie osadziły się piaskowce i wapienie litotamniowe powstałe ze szczątków glonów i rozkruszonych raf wapiennych a następnie powstały osady chemiczne o miąższości do 55,0 m (seria węglanowo - gipsowa). W końcowym etapie osadziły się utwory sarmatu ilastego wykształcone w postaci iłów, i mułowców tzw. iły krakowieckie o dużej miąższości oraz sarmat detrytyczny wykształcony w postaci piasków, słabozwięzłych piaskowców kwarcowych i detrytycznych osadzonych na zerodowanej powierzchni iłów krakowieckich.
Osady te mają duże znaczenie surowcowe. Wapienie litotamniowe i detrytyczne rejonu Chmielnika, Szydłowa i Pińczowa eksploatowane dla potrzeb budownictwa (tzw. kamień pińczowski). Również w budownictwie w całej Polsce używane są gipsy rejonu Ponidzia. Z gipsami związane są także wody mineralne rejonu Buska i Solca. W wyniku wtórnych przeobrażeń gipsów powstały w wapieniach pogipsowych złoża siarki rejonu Grzybowa- Dobrowa, Osieka - Baranowa Sandomierskiego i Piaseczna.
Duże znaczenie mają również iły krakowieckie stanowiące najważniejszy w województwie surowiec do produkcji ceramiki budowlanej, eksploatowane dla potrzeb szeregu cegielni w rejonie Buska, Wiślicy, Skalbmierza, Kazimierzy Wielkiej, Słupii Pacanowskiej oraz w rejonie Dwikóz, Osieka, Klimontowa i Rytwian.
Utwory starszego podłoża na terenie całego województwa pokryte są osadami czwartorzędu powstałymi w ciągu ostatnich 700 tys. lat. Pokrywa osadów czwartorzędowych jest nierównomierna o bardzo zróżnicowanej miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Osady te wykształcone są w postaci piasków eolicznych, lessów, piasków wodno - lodowcowych i rzecznych, mułków, glin i torfów.
Czwartorzędowe piaski głównie eoliczne
i rzeczne stanowią powszechnie eksploatowaną na terenie województwa kopalinę,
zarówno na skalę przemysłową z dużych złóż jak też z niewielkich piaskowni.