CZĘŚĆ VI. ZANIECZYSZCZENIE GLEB

1. Monitoring krajowy chemizmu gleb ornych


      Jednym z ważnych elementów środowiska przyrodniczego jest gleba. Zmiany w składzie gleby oddziałują bezpośrednio na rośliny, a pośrednio także na człowieka i zwierzęta.
     Pogorszenie właściwości użytkowych gleby, czyli ich degradacja zachodzi zarówno pod wpływem czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Najważniejsze rodzaje oddziaływań powodowanych przez człowieka związane są z przemysłem, transportem i rolnictwem. Głównymi przyczynami, które powodują obniżenie właściwości produkcyjnych gleb są: górnictwo, niewłaściwe użytkowanie rolnicze gleb, błędne stosowanie środków ochrony roślin i nawozów sztucznych oraz oddziaływanie przemysłu, transportu i gospodarki komunalnej.
     Z punktu widzenia ochrony środowiska najważniejsze jest zapobieganie zanieczyszczeniom metalami ciężkimi. Tego typu zanieczyszczenia występują na terenach i w otoczeniu zakładów przemysłowych, na terenach miast i aglomeracji, w pobliżu tras komunikacyjnych oraz na terenach składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych. Szacuje się, że presje tego typu, o bardzo różnym, często znikomym natężeniu występują na obszarze nie przekraczającym 10% powierzchni kraju. Problemem o znacznie większym zasięgu obszarowym, obejmującym z różnym natężeniem znaczący obszar kraju jest nadmierne zakwaszenie gleb. Wysoki poziom zakwaszenia (niskie pH) jest charakterystyczny dla głównych typów gleb występujących w Polsce, jednak depozycja związków kwaśnych związana z wymywaniem przez opady zanieczyszczeń z atmosfery oraz skutki niewłaściwie prowadzonych zabiegów agrotechnicznych pogarszają sytuację w tym zakresie.
     W celu obserwowania zmian jakości pod wpływem czynników antropopresji prowadzony jest monitoring gleb. Jedno z zadań tego podsystemu dotyczy długofalowych zmian chemizmu gleb. Badania te wykonywane są w oparciu o sieć krajową, cyklicznie co 5 lat od 1995 r., kiedy to rozpoczęto realizację programu. Zadaniem krajowej sieci monitoringu chemizmu gleb ornych jest ocena kształtowania się zmian właściwości gleb w warunkach działalności rolniczej i pozarolniczej.
     Założenia systemu, jego realizacja oraz oceny powierzone zostały Instytutowi Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, okresowo publikującemu wyniki swych prac. Monitoring krajowy gleb obejmuje sieć punktów pomiarowo-kontrolnych reprezentowanych 216 profili glebowych zlokalizowanych na gruntach ornych całego kraju, w tym 9 w województwie świętokrzyskim. Reprezentatywnymi dla województwa są badania wykonywane na terenie powiatów:
     - buskiego: w Rzędowie, gm. Tuczępy;
     - jędrzejowskiego: w Olszówce Nowej, gm. Wodzisław;
     - kieleckiego: w Dyminach, gm. Morawica i Wola Kopcowa, gm. Masłów;
     - ostrowieckiego: w Ćmielowie, gm. Ćmielów;
     - sandomierskiego: w Winiarkach, gm. Dwikozy;
     - starachowickiego: w Wąchocku - Starym Dworze, gm. Wąchock;
     - staszowskiego: w Okrągłej, gm. Połaniec i Niedziałki, gm. Rytwiany.
     Zgodnie z założeniami programu, dotychczas dostępne są wyniki badań wykonanych w 1995 i 2000 r., a kolejne dotyczyć będą 2005 r.
     Jak wynika z prowadzonych badań (tabela 90), ocena zanieczyszczenia powierzchniowej warstwy gleb użytków rolnych (0-20 cm) metalami ciężkimi i siarką nie jest niepokojąca. Badane gleby cechuje:
     - naturalna zawartość metali ciężkich w glebach (kadmu, miedzi, chromu, niklu, ołowiu i cynku) określana jako 0 stopień zanieczyszczenia w skali 0-V tj. od naturalnej zawartości do bardzo silnego zanieczyszczenia stwierdzona w 6 badanych profilach glebowych i podwyższona zawartość niektórych metali w 3 profilach (kadmu - w Olszówce Nowej, miedzi - w Wąchocku - Starym Dworze i ołowiu - w Ćmielowie). Badania nie wykazały słabego, średniego czy też silnego lub bardzo silnego zanieczyszczenia gleb (w stopniu II - V);
     - niska zawartość siarki siarczanowej (S-SO4), określana jako I stopień zanieczyszczenia siarką w skali I-IV tj. od niskiej zawartości do zawartości bardzo wysokiej, stwierdzona we wszystkich poddanych badaniom profilach glebowych.
     Z uwagi na zależność pobierania metali przez rośliny i ich migracji do wód gruntowych od odczynu gleby, w tabeli zestawiającej ich zawartość podano również pH gleby. Większość metali jest łatwo przyswajalna przez rośliny w warunkach kwaśnego odczynu. Wzrost odczynu gleby do wartości pH w granicach 6,5-7,5 zmniejsza pobieranie metali przez rośliny. W glebach o odczynie alkalicznym (pH powyżej 7,2) wzrasta mobilność metali ciężkich wskutek powstawania kompleksowych anionów tych pierwiastków, łatwo pobieranych przez rośliny.
     Ocena zanieczyszczenia gleb w zakresie zawartości węglowodorów aromatycznych jest mniej zadowalająca. Wprawdzie nie stwierdzono gleb silnie zanieczyszczonych, lecz naturalną zawartość węglowodorów wykazały tylko 3 badane profile (Olszówka w gm. Wodzisław, Okrągła w gm. Połaniec i Niedziałki w gm. Rytwiany). Zawartość podwyższoną węglowodorów aromatycznych określaną jako I stopień zanieczyszczenia w skali 0-V tj. od naturalnej zawartości do bardzo silnego zanieczyszczenia stwierdzono w większości badanych gleb, a w Wachocku - Starym Dworze badaną glebę zakwalifikowano do III stopnia odpowiadającego średniemu zanieczyszczeniu.
     Stopień zanieczyszczenia gleb decyduje o stopniu ich wykorzystania. W odniesieniu do zanieczyszczenia gleb przez WWA uznano (Kabata-Pendias i in., 1995) możliwość uprawy wszystkich roślin przy 0 i I stopniu zanieczyszczenia bez obawy zanieczyszczenia ziemiopłodów. Na glebach zanieczyszczonych w stopniu II zaleca się ograniczenie uprawy roślin do produkcji żywności o niskiej zawartości substancji szkodliwych, przeznaczonej głównie dla dzieci i niemowląt. W odniesieniu do gleb zanieczyszczonych w stopniu III zaleca się ograniczenie przeznaczenia gleb na użytki zielone (wypas zwierząt i produkcja siana). Stopień zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi i WWA w punktach kontrolnych monitoringu krajowego przedstawiono na rys. 71.