CZĘŚĆ I. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE 6. Kopaliny Województwo świętokrzyskie jest jednym z niewielu regionów posiadających znaczącą bazę zasobową surowców skalnych w Polsce. Sprzyja temu zróżnicowana budowa geologiczna rejonu oraz korzystne warunki geologiczno-górnicze. Skutkiem tego na terenie województwa zostało udokumentowanych 355 złóż kopalin o łącznych zasobach 8,9 mld ton. Są to złoża surowców skalnych m.in. piaskowców, piaskowców kwarcytowych, wapieni, margli, zlepieńców, dolomitów, piasków, glin, iłów, gipsów i siarki, niewielkie złoża fosforytów, ziemi krzemionkowej, iłów ochrowych, kalcytu, krzemieni, barytu, torfu ropy naftowej.
Zasadniczą jednostką geologiczną, zajmującą środkową część województwa, z którą związane jest występowanie kopalin, jest wydźwignięty w wyniku orogenezy kaledońskieji waryscyjskiej trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich, zaznaczający się w morfologii jako najwyższe pasma regionu, m.in. główne pasmo Łysogórskie oraz Jeleniowskie, Zgórskie, Posłowickie, Dymińskie, Orłowińskie, Brzechowskie, Ociesęckie i Wgiełzowskie. Pasma budują utwory kambru dolnego wykształcone jako kwarcyty, łupki kwarcytowe, łupki ilaste, szarogłazy, mułowce i piaskowce oraz utwory ordowiku i syluru wykształcone w postaci piaskowców, szarogłazów, mułowców, zlepieńców, wapieni oraz łupków graptolitowych. Znaczna wytrzymałość piaskowców kwarcytowych powyżej 240 MPa oraz niska ścieralność i porowatość czyni je cennym surowcem dla drogownictwa i kolejnictwa czego przykładem jest od lat prowadzona eksploatacja złoża piaskowców kwarcytowych kambryjskich
w Wiśniówce.
W obrębie trzonu paleozoicznego występują obszary obniżeń tektonicznych - synklin, które są wypełnione osadami młodszego paleozoiku dewonu i miejscami dolnego karbonu. Budują one w znacznej części m.in. pasmo Klonowskie, Daleszyckie i Cisowskie. Osady dewonu dolnego wykształcone są tu głównie jako piaskowce kwarcytowe, iłowce
z wkładkami tufitów i zlepieńce. Piaskowce kwarcytowe dewońskie (zwane w terminologii przemysłowej kwarcytami) eksploatowane są obecnie tylko w złożu "Bukowa Góra"
i stanowią doskonały surowiec dla przemysłu hutniczego.
Utwory dewonu środkowego i górnego reprezentowane głównie przez utwory węglanowe - wapienie i dolomity oraz wapienie płytowe i skaliste, margle i łupki ilaste
z wkładkami wapieni budują wzgórza w rejonie Chęcin (Miedzianka, pasmo Chęcińskie, Gałęzickie, Bolechowickie), Kielc (Jaworznia, Chełmce, Kostomłoty, pasmo Kadzielniańskie) oraz Łagowa i Iwanisk. Skały te stanowią najważniejsze kopaliny na terenie województwa. Eksploatowane są w zależności od czystości surowca tj. zawartości CaO dla potrzeb przemysłu wapienniczego lub dla przemysłu cementowego, a w przypadku wapieni
o wysokich parametrach wytrzymałościowych wykorzystywane są także do produkcji kruszyw łamanych oraz na bloki jako tzw. "marmurów świętokrzyskich".
Północną i środkową część województwa zajmuje obrzeżenie permsko-mezozoiczne Gór Świętokrzyskich, które otacza paleozoiczny masyw świętokrzyski z wyjątkiem części południowo-wschodniej. Budują je osady paleozoiczne - permu górnego i mezozoiczne triasu i jury.
Z osadami permsko-mezozoicznego obrzeżenia związane jest występowanie licznych surowców mineralnych. Najważniejsze z nich to:
- iły ceramiczne kamionkowe i iły ochrowe występujące głównie w osadach dolnej jury rejonu Końskich, Stąporkowa, Suchedniowa i Starachowic,
- piaskowce budowlane, czerwone i różowe dolnotriasowe rejonu Tumlina, Łącznej, Suchedniowa oraz Radoszyc, białe piaskowce dolnojurajskie rejonu Końskich, Starachowic, Nietuliska, Kunowa, Opatowa i Ćmielowa,
- zlepieńce wapienne i wapienie dekoracyjne cechsztyńskie typu "zygmuntówki" oraz górnojurajskie wapienie "morawickie",
- wapienie i margle dla przemysłu wapienniczego i cementowego oraz do produkcji kruszyw - głównie wapienie jurajskie pasma Przedborsko-Małogoskiego, wzgórz Sobkowsko-Korytnickich, rejonu Chmielnika oraz rejonu Ćmielowa- Ożarowa.
W południowej i południowo-zachodniej części województwa rozciąga się Niecka Nidy (miechowska). Wypełniają ją osady węglanowe kredy górnej wykształcone jako margle, opoki i wapienie. Występujące tu osady kredowe obecnie nie mają większego znaczenia surowcowego chociaż w przeszłości wykorzystywane były do budowy budynków gospodarczych.
W północno-wschodniej części województwa występuje fragment odcinka lubelskiego synklinorium brzeżnego (Niecka Lubelska). Z osadami budującymi tę jednostkę związane jest występowanie złóż fosforytów wykształconych jako konkrecje fosforytowe w piaskowcach kredy dolnej w rejonie Chałupki-Tarłów, których eksploatacja została zarzucona wiele lat temu. Ponadto w rejonie Tarłowa i Ożarowa występują wapienie
i opoki wykorzystywane do celów lokalnych jako kamień budowlany i łamany oraz jako surowiec do produkcji cementu.
Południowo-wschodnia część województwa znajduje się w obrębie zapadliska przedkarpackiego wypełnionego osadami trzeciorzędu o dużej zmienności facjalnej, zalegającymi na zerodowanej powierzchni utworów prekambryjskich, paleozoicznychi mezozoicznych. Wykorzystanie surowcowe tych utworów przedstawia się następująco:
- w rejonie Chmielnika, Szydłowa i Pińczowa eksploatowane są wapienie litotamniowe detrytyczne (tzw. kamień pińczowski),
- w rejonie niecki nidziańskiej w utworach serii węglanowo-gipsowej wykształciły się osady chemiczne o miąższości do 55 m i udokumentowanych zostało 8 złóż gipsu,
z których eksploatowane złoża "Leszcze" i "Borków - Chwałowice" mają łączne wydobycie roczne najwyższe w Polsce,
- w rejonie Buska i Solca z gipsami wiąże się występowanie wód mineralnych, wykorzystywanych od dawna w balneologii,
- w rejonie Grzybowa - Dobrowa, Osieka - Baranowa Sandomierskiego i Piaseczna
w wyniku wtórnych przeobrażeń gipsów powstały w wapieniach pogipsowych złoża siarki. Obecnie eksploatowane jest tylko złoże "Osiek",
- w rejonie Buska, Wiślicy, Skalbmierza, Kazimierzy Wielkiej, Słupii Pacanowskiej oraz
w rejonie Dwikóz, Osieka, Klimontowa i Rytwian występują cegielnie dla których potrzeb eksploatowane są iły krakowieckie (iły i mułowce) odpowiednie dla potrzeb ceramiki budowlanej.
Najmłodszymi utworami tworzącymi nierównomierną pokrywę na utworach starszego podłoża są osady czwartorzędu wykształcone w postaci piasków eolicznych, lessów, piasków wodno-lodowcowych i rzecznych, mułków, glin i torfów. Piaski głównie eoliczne i rzeczne stanowią powszechnie eksploatowaną na terenie województwa kopalinę zarówno na skalę przemysłową z dużych złóż jak i z niewielkich piaskowni dla potrzeb lokalnych.
Duże ograniczenia sozologiczne spowodowane wydzieleniem w województwie obszarów chronionych tj. parków krajobrazowych i ich otulin oraz obszarów chronionego krajobrazu sprawiają, że znaczna część zasobów złóż udokumentowanych nie może zostać zagospodarowana. Z udokumentowanych na terenie województwa 355 złóż kopalin o łącznych zasobach 8,9 mld ton, na 1.01.2001 eksploatowano 83 złoża, z których wydobyto 23,49 mln ton surowca. Łączne zasoby złóż zaangażowanych do eksploatacji wynoszą 2,77 mld ton. Eksploatacji poddane są wapienie, dolomity, margle, gipsy, piaskowce, piaski, gliny, iły, siarka, wody mineralne, a w niewielkim stopniu także ropa naftowa.
Pozostałe kopaliny na terenie województwa, jak fosforyty, ziemia krzemionkowa, kalcyt, baryt, krzemienie, torfy, iły bentonitowe i ochrowe oraz piaski formierskie i szklarskie nie są obecnie eksploatowane. Powyższe dane odnośnie stanu złóż w województwie zestawiono w tabeli 4. Wynika z niej, że podobnie jak w latach ubiegłych dominujące znaczenie w przemyśle wydobywczym mają surowce węglanowe (wapienie, dolomity, margle), których udokumentowane zasoby w 107 złożach, stanowią 81,6% wszystkich udokumentowanych zasobów w województwie. Są one eksploatowane w 30 złożach przede wszystkim na potrzeby przemysłu wapienniczego, cementowego oraz na kruszywo drogowe i budowlane a także dla przemysłu hutniczego i cukrowniczego. Wydobycie surowców węglanowych w 2000 r. wynosiło 19,8 mln ton co stanowi ponad 84% wydobycia wszystkich kopalin i jest ono o ponad 9,3% wyższe w stosunku do 1999 r.
Duże znaczenie w przemyśle wydobywczym ma także eksploatacja siarki, gipsów
i ogniotrwałych piaskowców kwarcytowych. Wydobycie siarki w 2000 r. wzrosło o 36%
w porównaniu z 1999 r. i wynosiło 653 tys. ton, obniżyło się natomiast o 2% w porównaniu
z 1999 r. wydobycie gipsów. Wydobycie piaskowców kwarcytowych utrzymało się na tym samym poziomie.
Spośród kopalin pospolitych zmalało o 9% w stosunku do 1999 r. wydobycie piasków, wzrosło zaś o 6,6% w stosunku do 1999 r. wydobycie iłów i glin.
W 2000 r. łączne wydobycie kopalin w województwie wynosiło 23,49 mln ton, co stanowi 13% wydobycia wszystkich surowców skalnych i siarki w Polsce. Z terenu województwa pochodziło też największe wydobycie gipsów (80%) oraz kwarcytów ogniotrwałych (100%). Wydobycie surowców węglanowych dla przemysłu wapienniczego było też znaczne, gdyż stanowiło 56,6% ogólnego wydobycia, wzrosło ponadto do 31,9% wydobycie surowców dla przemysłu cementowego. Dane te zestawiono w tabeli 5.
