CZĘŚĆ I. CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA

1. Główne cechy fizyczno-geograficzne

Województwo świętokrzyskie zajmuje powierzchnię 11 691 km2, co stanowi 3,7% obszaru kraju. W roku 2000 wprowadzona została niewielka zmiana jego granic, polegająca na przyłączeniu z gminy Szydłowiec w województwie mazowieckim do gminy o statusie miasta Skarżysko--Kamienna miejscowości Pogorzałe i Skarżysko-Książęce. Według stanu na dzień 31 grudnia 2000 r. patrz rysunek 1. województwo zamieszkiwało 1 322 879 osób, przy czym 45,8% stanowi ludność miast i 54,2% wsi. Na 1 km2 przypada 113 mieszkańców, a średnio w kraju 124 osoby. Sieć osadniczą w regionie stanowi 5 miast (Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Sandomierz, Skarżysko-Kamienna i Starachowice), 25 gmin o statusie miasta i gminy oraz 72 gminy wiejskie. W strukturze administracyjnej funkcjonuje 13 powiatów ziemskich i 1 miasto na prawach powiatu - Kielce, będące powiatem grodzkim. Największym pod względem powierzchni (2248 km2) i liczby ludności (195,8 tys. osób) jest powiat kielecki. Najmniejszym powierzchniowo jest powiat skarżyski (362 km2). Centralnie położone miasto Kielce, stolica regionu, zajmuje powierzchnię 109 km2 i liczy 210,9 tys. mieszkańców. Najmniej ludności zamieszkuje w powiecie kazimierskim (37,8 tys.), pińczowskim (43,9 tys.) i włoszczowskim (48,1 tys.).

Ukształtowanie powierzchni położonego w obrębie Wyżyny Małopolskiej województwa świętokrzyskiego charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem. Rożnorodność i bogactwo form ukształtowania terenu jest wynikiem zróżnicowanego litologicznie i wiekowo podłoża od najstarszego, pochodzącego z ery paleozoicznej, po najmłodsze – związane z epoką lodowcową i okresem współczesnym. W złożonej budowie geologicznej wydzielonych jest 5 różnego wieku jednostek strukturalno-tektonicznych, do których zalicza się: trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich, obrzeżenie permsko-mezozoiczne Gór Świętokrzyskich, niecka Nidy (miechowska), zapadlisko przedkarpackie oraz fragment Niecki Lubelskiej. Północna część regionu ukształtowana jest przez Wyżynę Kielecką oraz wschodnią część Wyżyny Przedborskiej, południowa natomiast znajduje się w obrębie Niecki Nidziańskiej. Są to 3 makroregiony Wyżyny Małopolskiej, w granicach których, zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym J. Kondrackiego, leży większość terytorium województwa. Charakterystycznym elementem rzeźby terenu centralnej części Wyżyny Kieleckiej są twardzielcowe grzbiety i garby, ułożone równolegle, porozdzielane podłużnymi obniżeniami pochodzenia denudacyjnego. W stanowiących trzon Wyżyny Kieleckiej Górach Świętokrzyskich, występują najwyższe wzniesienia, którymi są Łysica (612 m n.p.m.) i Łysa Góra (595 m n.p.m.) w paśmie Łysogór oraz Szczytniak (554 m n.p.m.) w paśmie Jeleniowskim. Najniżej zlokalizowany punkt położony jest na rzece Kamiennej (128 m n.p.m.). Na północ od Gór Świętokrzyskich rozciąga się pas wyżyn, do których zalicza się leżące w zachodniej części Wzgórza Opoczyńskie o formie przejściowej pomiędzy formami wyżynnymi, a nizinnymi. W centralnej części tego pasa znajduje się Płaskowyż Suchedniowski oraz Garb Gielniowski, a w części wschodniej występuje Przedgórze Iłżeckie, będące niskimi wapiennymi wzgórzami rozdzielonymi równinami denudacyjnymi. Geologiczne przedłużenie Gór Świętokrzyskich w kierunku wschodnim stanowi Wyżyna Sandomierska. Jest to kraina wyżynna, stosunkowo płaska, pokryta grubą warstwą lessu mało odporną na erozję, z licznie występującymi wąwozami i parowami. Niecka Nidziańska stanowi synklinorium pomiędzy Wyżyną Krakowsko-Częstochowską na zachodzie, a Wyżyną Kielecką na wschodzie. W jej strukturze występują deformacje w postaci zgodnych z osią niecki antyklin i drugorzędnych synklin. W środkowej części Niecki przeważają szerokie płaskie garby oraz płaskowyże. Powierzchnia tego mezoregionu ukształtowana jest przez Dolinę Nidy, Płaskowyż Jędrzejowski i Proszowicki, Garb Pińczowski i Wodzisławski oraz Nieckę Solecką i Połaniecką. Północno-zachodnia część regionu, rozciągająca się w kierunku Pilicy, leży na Wyżynie Przedborskiej, stanowiącej zachodnie obrzeżenie paleozoicznych struktur Gór Świętokrzyskich. Południowo-wschodni obszar województwa zajmuje Nizina Nadwiślańska, obejmująca szeroką dolinę Wisły, nie wchodząca już w skład Wyżyny Małopolskiej, a należąca do makroregionu o nazwie Kotlina Sandomierska. 

Sieć rzeczną województwa świętokrzyskiego, usytuowanego w lewej części dorzecza górnej i środkowej Wisły, tworzą lewostronne jej dopływy, z których największe to: Pilica, Nida, Kamienna, Czarna Staszowska i Nidzica. Wisła jest naturalną granicą regionu na południowym wschodzie oraz wschodzie, natomiast Pilica stanowi 30 km odcinek granicy zachodniej. Znaczący obszar województwa, wynoszący ok. 60% jego powierzchni, położony jest w dorzeczach rzek Nidy (3,8 tys. km2), Kamiennej (1,9 tys. km2) i Pilicy (1,3 tys. km2). Dorzecze Pilicy na terenie województwa świętokrzyskiego to głównie zlewnie 2 rzek: Czarnej Malenieckiej (Koneckiej) i Czarnej Włoszczowskiej. Pozostała część województwa obejmuje całkowite, lub prawie całkowite zlewnie rzek: Czarnej Staszowskiej, Koprzywianki, Opatówki, Kanału Strumień, ponad połowę zlewni Nidzicy oraz niewielki fragment górnych części zlewni rzek Iłżanki i Krępianki. Wyżyna Kielecka w północnej części województwa jest obszarem źródliskowym rzek o istotnym znaczeniu dla regionu. Stąd wypływają rzeki: Kamienna wraz z dopływami, Czarna Nida, Czarna Maleniecka, Czarna Włoszczowska, Opatówka i Koprzywianka. Rzeki z Gór Świętokrzyskich odpływają w różnych kierunkach, co decyduje że sieć rzeczna ma tu układ promienisty, rozbieżny. Wielkość przepływu w rzekach jest zróżnicowana w poszczególnych zlewniach, i tak np. Kamienną w Wąchocku charakteryzuje przepływ średni z wielolecia (SSQ) wynoszący 3,17 m3/s, w Kunowie - 6,08 m3/s, a w Czekarzewicach - 8,67 m3/s. Przepływ SSQ Nidy na odcinku Brzegi - Pińczów wynosi od 13,10 do 18,70 m3/s, natomiast na Wiśle w Sandomierzu 292 m3/s. Największy przepływ w roku ma miejsce w kwietniu, najmniejszy najczęściej występuje w czerwcu, a w przypadku Wisły w listopadzie i grudniu. Odpływ roczny z województwa szacuje się na ok. 1890 mln m3. W województwie świętokrzyskim istnieje około 40 niewielkich zaporowych zbiorników wodnych, których możliwość retencyjna wynosi »39,5 mln m3. Do największych zbiorników należą: Chańcza na rzece Czarnej Staszowskiej o pojemności docelowej 24,5 mln m3 i Brody o pojemności 7,5 mln m3. W trakcie budowy są zbiorniki wodne Wióry na rzece Świślinie oraz Szymanowice na Koprzywiance. 

Warunki klimatyczne województwa świętokrzyskiego, określane charakteryzującymi je składnikami takimi jak temperatura, opad atmosferyczny, prędkość i kierunek wiatru, wykazują dość duże zróżnicowanie wynikające głównie z wysokości nad poziomem morza i morfologii terenu. Różnice pomiędzy temperaturami maksymalnymi i minimalnymi są znaczne. Skrajne temperatury na stacji meteorologicznej IMGW Kielce-Suków (260 m n.p.m.) w latach 1981-2000 to maksimum wynoszące +36,2oC i minimum -33,9oC, co daje amplitudę skrajnych temperatur 70,1oC. Średnia temperatura dla tej stacji w ostatnim pięcioleciu rysunek 2 wynosiła 7,7oC, przy średniej z wielolecia 1981-1990 wynoszącej 7,4oC. Najcieplejszym w analizowanym okresie był rok 2000, gdy średnia roczna temperatura osiągnęła 9,0oC. Na stacji IMGW w Sandomierzu (217 m n.p.m.), reprezentującej południowo-wschodnią część województwa o łagodniejszym klimacie, średnia roczna temperatura w 2000 roku była jeszcze wyższa i wynosiła 10,3 oC. W Górach Świętokrzyskich, gdzie temperatury są na ogół znacznie niższe, w 2000 roku zanotowano również dość wysoką wartość średnią roczną na poziomie 7,9oC (Św. Krzyż wg obserwacji Akademii Świętokrzyskiej). Roczne sumy opadów, zależne od wysokości oraz rzeźby i ekspozycji terenu, również są zróżnicowane. Dla Kielc suma opadów w 2000 roku wynosiła 722 mm i była znacznie wyższa od średniej rocznej sumy z wielolecia wynoszącej 569 mm. Na Św. Krzyżu opad roczny był jeszcze wyższy i wynosił 804 mm. Najmniej opadów przypada na wschodnią część obszaru Niecki Nidziańskiej i Kotlinę Sandomierską. Roczna suma opadów na stacji meteorologicznej w Sandomierzu osiągnęła w minionym roku wartość 627 mm. Najobfitsze opady rysunek 3 najczęściej przypadają na lipiec, rzadziej na czerwiec. Taka prawidłowość wystąpiła w 2000 roku, kiedy to suma opadów w lipcu w województwie wynosiła ok. 200 mm.

Na terenie województwa świętokrzyskiego przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie, a rzadziej wschodnie. Najrzadziej występują wiatry północno-wschodnie i południowe. Średnia roczna prędkość wiatru dla Kielc w roku 2000 wynosiła 2,5 m/s. Podstawowe dane, charakteryzujące warunki klimatyczne województwa świętokrzyskiego zestawiono w tabeli 1