CZĘŚĆ I. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE 1. Ochrona przyrody
Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy
stanowi południowo-wschodni fragment Zespołu Parków Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich otaczających zwartym kompleksem od północy, wschodu i południa, najcenniejszy pod względem przyrodniczym Świętokrzyski Park Narodowy. Położony jest on na terenie gmin: Bieliny, Łagów, Daleszyce, Raków, Górno, Pierzchnica. Jego powierzchnia wynosi 20 706 ha, strefy ochronnej 23748 ha. Na obszarze Parku i strefy ochronnej znajdują się fragmenty Pasma Orłowińskiego, Pasma Ociesęckiego i Pasma Cisowskiego.
Park utworzono w celu ochrony cennych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych oraz zachowania czystości wód rzeki Czarnej Staszowskiej, biorącej swój początek na bagnach i torfowiskach rezerwatu Białe Ługi.
Na terenie Parku występują odsłonięcia skał paleozoicznych zawierające unikatowe skamieniałości na skalę europejską i światową. Są to stanowiska z trylobitami kambru
i ordowiku, graptolitami syluru i głowonogami dewonu. Występują tu również odsłonięcia diabazów. Grupują się one głównie we wschodniej części obszaru w okolicach Widełek, Ociesęk, Barda, Zalesia i Łagowa.
Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy wraz z otuliną leży w zlewni dwóch rzek będących lewobrzeżnymi dopływami Wisły środkowej, tj. Nidy i Czarnej Staszowskiej. Dobrze rozwinięta sieć rzeczna ma charakter promienisty. W otulinie parku znajdują się dwa małe zbiorniki retencyjne: "Borków" na rzece Belniance oraz "Wojciechów" na rzece Pierzchniance .
Omawiany obszar pod względem florystycznym należy do najciekawszych w województwie. Zaś rozległe i malownicze łąki sąsiadujące z lasami dodają swoistego uroku pięknym krajobrazom. Park w około 63% pokrywają lasy, zaś w otulinie porastają około 28% powierzchni.
Gatunkami dominującymi w drzewostanach Parku i otuliny są sosna i jodła - zajmujące łącznie ok. 85% powierzchni lasów.
Na obszarze Cisowsko-Orłowińskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie 48 gatunków roślin objętych całkowitą ochroną gatunkową. Należą do nich między innymi: widłaki, wierzba borówkolistna, goździk piaskowy, pełnik europejski, orlik pospolity, tojad dzióbaty, sasanka wiosenna, grążel żółty, rosiczki - okrągłolistna
i długolistna, parzydło leśne, storczyki, podkolan biały, kruszczyki, listera jajowata, gnieźnik leśny.
Świat zwierząt na terenie Parku nie jest dotąd dokładnie poznany. Z gatunków objętych prawną ochroną stwierdzono: z ptaków m.in. - bociany biały i czarny, jastrząb gołębiarz, myszołów zwyczajny, pokrzewki, sowy, kowaliki, dzierzby, muchołówki, drozdy oraz z gatunków łownych - kuropatwa, bażant, cietrzew i słonka, z ssaków - ryjówki, kret, jeż, a także zaliczone do gatunków łownych, jeleń, sarna, lis, dzik, zając, borsuk, kuna leśna, piżmak, z płazów - ropuchy, żaby, rzekotka drzewna, traszki, z gadów - jaszczurka zwinka, żyworodna i padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata, z owadów - biegacze, tęczniki, trzmiele, mieniaki oraz paź królowej.
Osobliwości przyrody żywej chronione są w rezerwatach Białe Ługi, Cisów
i Zamczysko, zaś przyrody nieożywionej podlegają ochronie indywidualnej.
Na obszarze strefy ochronnej Parku znajdują się liczne zabytkowe obiekty i zespoły architektoniczne (Łagów, Daleszyce, Raków) oraz pozostałości po rozwijającym się
w czasach historycznych górnictwie i hutnictwie rud żelaza (Wojciechów, Niwy Daleszyckie).
Na terenie Parku wytyczono i oznakowano ścieżki dydaktyczne: Cisów - Góra Września-Daleszyce i Łagów - Dolina Łagowicy - Wąwóz Dule - Jaskinia Zbójecka.