CZĘŚĆ I. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE 1. Ochrona przyrody
Jeleniowski Park Krajobrazowy
położony jest na wschód od Świętokrzyskiego Parku Narodowego na terenie powiatów kieleckiego (gmina Łagów i Nowa Słupia), opatowskiego (gmina Baćkowice i Sadowie), starachowickiego (gmina Pawłów) oraz ostrowieckiego (gmina Waśniów). Zajmuje on powierzchnię 4 295 ha, a jego strefa ochronna 10 591 ha.
Obszar Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego budują głównie skały osadowe paleozoiku. Występują one na powierzchni (Pasmo Jeleniowskie) bądź tworzą podłoże skalne (obszar Parku i otulina na północ od Pasma Jeleniowskiego) przykryte przez najmłodsze osady czwartorzędowe, a w niewielkim zakresie również trzeciorzędowe.
Podstawową jednostką krajobrazową Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego jest Pasmo Jeleniowskie zbudowane w grani grzbietowej z odpornych na wietrzenie kambryjskich piaskowców kwarcytowych. Osiąga ono w najwyższych partiach wysokość 554 m n.p.m. (Szczytniak) i 535m n.p.m. (Góra Jeleniowska). Poza tym Park obejmuje fragment Doliny Kielecko-Łagowskiej, Wyżynę Opatowską, Pasmo Pokrzywiańskie i doliny rzeczne Dobruchny i Pokrzywianki.
Obszar Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje się wyraźną asymetrią. Wyższa część południowa jest porośnięta lasami (Pasmo Jeleniowskie), natomiast część północna jest zdecydowanie niższa i prawie całkowicie bezleśna.
Średnia roczna suma opadów na terenie Parku i otuliny wynosi od 840 mm w gminie Nowa Słupia do około 506 - 520 mm w gminach Waśniów i Sadowie. Największe sumy opadów posiadają szczytowe partie Pasma Jeleniowskiego. Średnia temperatura roczna wynosi ok. 7,3o - 7,5oC. Najcieplejszym miesiącem roku jest lipiec,
a najchłodniejszym luty. Zdecydowanie przeważają wiatry o niewielkich prędkościach
z kierunków zachodniego, południowo-zachodniego i północno- zachodniego.
Obszary Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego wraz z otuliną należą do zlewni czterech rzek: Kamiennej, Opatówki, Koprzywianki i Czarnej Staszowskiej. Sieć rzeczna jest na obszarze Parku i otuliny dobrze rozwinięta i stanowi przykład układu kratowego, związanego ściśle z budową geologiczną podłoża.
Tereny Pasma Jeleniowskiego porasta wyżynny jodłowy bór mieszany, środkowopolski bór mieszany, podgórski łęg jesionowy, grąd subkontynentalny, kwaśna buczyna niżowa, żyzna buczyna karpacka.
Na węglanowych skałach dewońskiego podłoża, przykrytych warstwą lessów wykształciły się zbiorowiska roślin ciepłolubnych - kserotermicznych.
Na terenie Parku stwierdzono 28 gatunków roślin objętych ochroną prawną, w tym 20 gatunków podlegających ochronie całkowitej. Należą do nich m.in.: pióropusznik strusi
i podrzeń żebrowiec, skrzyp olbrzymi, oraz widłaki, z roślin kwiatowych - tojad dzióbaty, parzydło leśne, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity , naparstnica zwyczajna, lilia złotogłów, śnieżyczka przebiśnieg, storczyk plamisty, podkolan biały i gnieźnik leśny.
Na terenie Parku występuje wiele gatunków fauny objętej prawną ochroną. Należą do nich m.in. ptaki - bocian biały, myszołów zwyczajny, jastrząb gołębiarz, sowy, kukułka, lelek kozodój, dzięcioły, wilga, zięba; ssaki - kret, jeż, nietoperze, kuna domowa, łasica, łaska; płazy - traszki, rzekotka drzewna, ropuchy, gady - jaszczurki, padalec, żmija zygzakowata; owady - biegacze, trzmiele, motyle mieniaki i paź królowej. Ponadto żyją tu zwierzęta łowne: sarna i zając, oraz spotykane są dzik, lis, borsuk, a także kuropatwa i bażant.
Osobliwością Parku są zarośnięte lasem rumoszowe blokowiska kwarcytowe
o charakterze niewielkich gołoborzy, szczególnie dobrze zachowane na zboczach Góry Jeleniowskiej i Szczytniaka, gdzie utworzono rezerwaty Małe Gołoborze, Szczytniak i Góra Jeleniowska.
Na terenie Parku znajduje się wiele obiektów stanowiących bogactwo dziedzictwa kulturowego. Do najważniejszych z nich należą dymarkowe stanowiska archeologiczne, związane z rozwojem górnictwa i hutnictwa pochodzące z okresu wpływów rzymskich
(od I w. p.n.e. do IV w. n.e.) oraz XIII-wieczna rotunda romańska w Grzegorzewicach. Na terenie Parku i jego strefy ochronnej we wsiach Pokrzywianka, Jeleniów, Skoszyn Stary spotkać można jeszcze drewnianą zabudowę z elementami charakterystycznymi dla tradycyjnej zagrody świętokrzyskiej. Duże kompleksy leśne Pasma Jeleniowskiego stanowiły schronienie dla walczących oddziałów partyzanckich zarówno w okresie Powstania Styczniowego, jak i w czasie II wojny światowej.
Najistotniejszy wpływ na przyrodę Parku wywiera przemysł zlokalizowany poza jego granicami tj. w Kielcach i "Białym Zagłębiu" oraz w dolinie Kamiennej (Skarżysko-Kamienna, Starachowice, a szczególnie Ostrowiec Świętokrzyski). Duże wyniesienie pokrytego lasem pasma Jeleniowskiego stanowi niezwykle czułą barierę na drodze przemieszczania się zanieczyszczeń atmosferycznych z większych odległości np.,
z północnego-zachodu z Zagłębia Bełchatowskiego czy południowego-zachodu z Górnego Śląska i Moraw. Coraz intensywniejszej rozbudowie sieci wodociągowej ciągle nie towarzyszy rozwój kanalizacji i urządzeń do oczyszczania ścieków.
Przez obszar Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego wytyczono i oznakowano cztery szlaki turystyki pieszej, stanowiące odcinki dłuższych tras turystycznych. Prowadzą one przez najciekawsze uroczyska leśne, rezerwaty przyrody, punkty widokowe, miejsca pamięci narodowej, obok pomników przyrody i najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego. W Jeleniowskim Parku Krajobrazowym wyznaczona została i odpowiednio opisana ścieżka dydaktyczna śladami parków podworskich "Wałsnów - Grzegorzewice - Wronów - Kunin - Jeleniów - Wałsnów" długości 15 km.
