CZĘŚĆ VI. CHARAKTERYSTYKA, ZAGROŻENIA ORAZ ZANIECZYSZCZENIE
GLEB 1. Procesy powstawania i typy
gleb
Gleba to powierzchniowa warstwą kuli ziemskiej,
która wytworzyła się ze skał przekształconych pod
wpływem organizmów żywych, klimatu, wody, rzeźby
terenu, skał macierzystych i działalności człowieka.
Jest ona utworem dynamicznym, w którym zachodzą
ciągłe przemiany związków nieorganicznych w organiczne
i odwrotnie, dzięki którym może stale zaopatrywać
rośliny w wodę, powietrze i składniki pokarmowe.
Powstawanie gleby jest zjawiskiem biologicznym bardzo
złożonym i długotrwałym, a czynniki glebotwórcze
mające wpływ na jej powstawanie oddziaływują wzajemnie
na siebie.
Głównym czynnikiem kształtujących gleby i wpływającym
na ich przydatność do produkcji rolnej są skały
macierzyste, z których na przestrzeni czasu wytworzyły
się utwory powierzchniowe. Pochodzą one z różnych
okresów geologicznych. Z najstarszych utworów dewońskich,
triasowych i jurajskich wytworzyły się gleby rędzinowe
oraz piaski, gliny i pyły. Większość jednak gleb
wytworzyła się z utworów czwartorzędowych okresu
plejstoceńskiego i holoceńskiego. W tych okresach
powstały lessy oraz osady lodowcowe-zwałowe i wodno-lodowcowe
oraz piaski i gliny o zróżnicowanym składzie mechanicznym.
Zróżnicowanie terenu pod względem budowy geologicznej,
litologicznej, morfologicznej oraz rzeźby terenu
i stosunków wodnych, powoduje dużą zmienność glebową.
Zmienność ta zaznacza się w typologii, rodzajach
i gatunkach gleb oraz w ich lokalizacji przestrzennej.
Obszar województwa świętokrzyskiego położony jest
w zasięgu kilku makroregionów, co wpływa na silne
zróżnicowanie warunków glebowych. Takie regiony
jak Wyżyna Kielecka, Niecka Nidziańska, Wyżyna Przedborska
czy Nizina Nadwiślańska różnią się zasadniczo budową
geologiczną, rzeźbą terenu, stosunkami wodnymi oraz
warunkami klimatycznymi. Skały macierzyste gleb
są również silnie zróżnicowane, w związku z czym
wszystkie te czynniki mają zasadniczy wpływ na jakość
gleb i ich rolniczą przydatność. Takie zróżnicowanie
terenu spowodowało dużą zmienność glebową, która
zaznacza się w typologii, rodzajach i gatunkach
gleb oraz ich lokalizacji przestrzennej. W związku
z tym na terenie województwa występują różnorodne
typy gleb, jak:
- gleby bielicowe i pseudobielicowe zajmujące w
województwie największą powierzchnię. Wytworzyły
się one na skałach macierzystych różnego pochodzenia
geologicznego, ubogich w składniki odżywcze i przy
współudziale roślinności leśnej (lasy iglaste).
Warunkami sprzyjającymi bielicowaniu są stosunkowo
duże opady i niskie temperatury. Należą do gleb
kwaśnych lub słabo kwaśnych i nie tworzą dużych
kompleksów lecz występują w mozaice z glebami brunatnymi;
- gleby brunatne wytworzyły się przy udziale roślinności
leśnej, na różnych skałach macierzystych, zasobnych
w glinokrzemiany zasadowe i węglan wapnia. Na terenie
województwa zajmują drugie miejsce pod względem
powierzchni występowania. Wśród tego typu gleb wyróżnia
się gleby brunatne właściwe, które występują na
terenach lessowych, gliniastych i piaszczystych
polodowcowych, i brunatne wyługowane występujące
na terenach infiltracyjnych, przemywanych przez
wody opadowe lub na zwietrzelinie piaskowców i piasków
różnej genezy pozbawionych węglanu wapnia. W skład
gleb brunatnych wchodzą jeszcze gleby brunatne kwaśne,
gleby brunatne bielicowe (występują tylko w siedliskach
leśnych), i gleby szarobrunatne;
- czarnoziemy to gleby pochodzenia łąkowo-stepowego.
Ich degradację przypisuje się późniejszemu pojawieniu
się na nich roślinności leśnej. Z tych to względów
na terenie województwa świętokrzyskiego dominują
czarnoziemy zdegradowane i deluwialne. Są to gleby
najżyźniejsze, charakteryzujące się dużą miąższością
poziomu próchnicznego i zawartością próchnicy i
w przeciwieństwie do wyżej wymienionych typów gleb
występują w zwartych kompleksach. Skałą macierzystą
czarnoziemów są przeważnie utwory zwięzłe (gliny,
iły, lessy) zasobne w węglany i minerały ilaste.
Największe ich powierzchnie występują w południowej
części województwa (Skalbmierz, Kazimierza Wielka),
mniejsze w północno-wschodniej i wschodniej części
(Waśniów, Opatów, Sandomierz) oraz w okolicach Pacanowa;
- mady rzeczne wytworzyły się z namułów osadzonych
w czasie wylewów w dolinach rzecznych w warunkach
nie sprzyjających rozwojowi procesu bagiennego.
Dzielą się one na mady właściwe (gleby stosunkowo
młode), rzeczne próchniczne (gleby bardzo żyzne)
i rzeczne brunatne (najczęściej spotykane i najlepsze).
Występują w dolinach wszystkich większych rzek (Wisły,
Nidy i Kamiennej) i należą do żyźniejszych gleb
na terenie województwa;
- rędziny są glebami powstałymi na zwietrzelinie
skał wapiennych, węglanowych lub siarczanowych.
Skałami macierzystymi rędzin węglanowych są najczęściej
wapienie różnych formacji geologicznych. W typie
rędzin wyróżnia się siedem podtypów, a w dalszej
kolejności w podtypach, wyróżnia się rędziny w zależności
od rodzaju skał macierzystych np. dewońskie, jurajskie,
triasowe, trzeciorzędowe itp. Większe obszary rędzin
wytworzonych ze skał wapiennych węglanowych występują
na obszarze Gór Świętokrzyskich, natomiast w okolicach
Buska i Wiślicy, na ok. 4000 ha występuje odrębna
grupa rędzin, tzw. rędziny siarczanowe;
- gleby glejowe (pseudoglejowe i gruntowo-glejowe)
należą do grupy gleb bagiennych, które wytworzyły
się w warunkach nadmiernego zawilgocenia przy współudziale
roślinności hydrofilnej. Gleby glejowe stanowią
naturalne siedliska roślinności łąkowo-pastwiskowej,
olsów, lasów łęgowych oraz wilgotnych borów. Większe
ich powierzchnie występują na terenach zbudowanych
ze skał słabo przepuszczalnych, w zachodniej i północno-zachodniej
części województwa.